چکیده

هنجارگریزی یکی از مؤثرترین شیوه‌های برجسته‌سازی است که بسیاری از شاعران و نویسندگان از آن بهره برده‌اند. آثار منظوم سنتی و معاصر در زبان فارسی از این دیدگاه قابل بررسی و تحلیل‌اند در این میان اشعار عطار نیشابوری درخور توجّه و تأمّل است. هدف از این پژوهش بررسی منظومه مصیبت‌نامه از دیدگاه مؤلفه‌های هشت گانه هنجارگریزی یعنی فرا هنجاری آوایی، دستوری (واژگانی، نحوی)، زمانی، سبکی، نوشتاری، واژگانی، گویشی و معنایی است. این پژوهش از این منظر، به ما کمک می‌کند تا به درک درستی از هنجارشکنی و فرا هنجاری زبان در حوزه آثار منظوم در زبان فارسی برسیم. حاصل پژوهش نشان‌می‌دهد که در دیوان عطّار نمونه‌های از موارد هشت گانه هنجارگریزی به کار برده شده‌است و هنجارگریزی معنایی، بالاترین بسامد را در میان سایر هنجارگریزی‌ها داشته است. با وجود اینکه هنجارگریزی عطار در بخش گویشی و سبکی اندک است ولی به متن زیبایی در خور توجهی داده است.

واژگان کلیدی: عرفان، آرایه‌های ادبی، مفهوم، عطار نیشابوری.

مقدمه

از جمله هنرهای بشری تجلی آرمان‌های او در قالب نظم الفاظ می‌باشد. (بطحایی، ۱:۱۳۸۱). غزل فارسی نماینده تمام‌عیار ادبیات فارسی و در نتیجه فرهنگ و تمدن قوم ایرانی است. بسیاری از معانی عاشقانه که نشان‌دهنده فکر لطیف و احساس ظریف ایرانی است و بسیاری از مطالب عارفانه که نماینده وسعت تفکر پیچیده و بلند این قوم است در غزل متجلی شده‌است (عالی، ۹۶:۱۳۸۵). در اواخر قرن ششم غزل عارفانه تحت‌الشعاع غزل عاشقانه بود. اما در اوایل این قرن این دو نوع غزل با اشعار عطار و مولانا و عراقی در کنار یکدیگر قرار گرفتند و طرز نوینی در غزل به وجود آمد. سنایی اولین کسی است که معانی صوفیان را به‌طرز وسیعی در غزل و قصاید خود مطرح کرد و آن شیوه بعداز او به‌وسیله عطار و خاقانی و نظامی تکامل یافت و در مولانا به اوج رسید. غزلیات عطار سرشار از هیجانات روحی و تصویرهای پویا از سرگشتگی‌های انسانی است که می‌خواهد معمای وجود خود و دنیای پیرامونش را حل کند. بسیاری از غزلیات عطار، دیدار با خویشتن خویش است و این از اشتغالات برجسته ذهن عطار بوده است. (پورنامداریان ۸۷:۱۳۷۴) او از جمله شاعرانی است که تحولی بزرگ در غزل فارسی ایجاد کرده و به‌خوبی می‌توان اندیشه‌های ناب او را در حیطه غزلیاتش منعکس دید. به هر مقدار که زبان مثنوی‌های عطار ساده است، زبان غزلیات و رباعیات او فاخر و استوار و متین و محکم است. عطار در غزلیات و رباعیات، شاعری است عارف و در مثنوی‌ها، عارفی است شاعر، و در هر صورت، این زبان آکنده است از لغات زیبای فارسی و ترکیبات بدیع دلنشین، که بعضی از آنها مخصوص به خود عطار است و بس.

عرفان به‌عنوان یک نیاز انسانی، هموار با بشر همراه بوده است. انسان در این دنیا دچار غربت و تنهایی می‌گردد و در ورای نیازهای مادی در پی برآوردن نیازهای معنوی خویش است. متون عرفانی فارسی بیانگر افکار، آرمان‌ها، آرزوها و روحیات مردم ایران است و برجسته‌ترین آثار زبان و ادبیات فارسی متأثر از اندیشه‌ها و تجربیات عرفانی است. عارفان برجسته ایرانی شاهکارهای بی‌بدیلی به فرهنگ بشری تقدیم کرده‌اند عطار تمام عمر خود را مصروف به نشر معارف صوفیه کرد و غزل او نشان‌دهنده تحول و تکاملی سریع در غزل‌های عرفانی است. عطار مضامین عرفانی سنایی و روانی غزلیات انوری را درهم آمیخت و مقدمات طرزی را به وجود آورد. در این سبک، عرفان با زبان عشق درهم می‌آمیزد. به‌طور کلی غزل عارفانه در قرن هفتم با عطار وضع مشخصی پیدا می‌کند. (دشتی، ۵۸:۱۳۴۰)

اساسی‌ترین نقش هر زبان ایجاد ارتباط است «مبنی بر اینکه دیگران از کلمات، عبارات و جملاتی که به کار می‌بریم معنی روشنی را درک کنند. گاه این ارتباط علاوه بر اینکه معنی روشنی را می‌رساند می‌تواند با عواطف و تخیّل هم روبه‌رو شود بدون اینکه تغییری در ارتباط رخ دهد امّا همچنان هدف عمده کاربرد زبان همان ارتباط است. یعنی زبان ارتباطی هم خالی از عاطفه و تخیّل نیست مگر اینکه زبان علمی صرف باشد. آمیختگی شدیدتر زبان با عاطفه و تخیّل، آن را از حالت عادی و معمول و کاربردی ارتباطی خارج می‌کند. در این مورد زبان از نُرم و هنجار و روال معمول خود خارج می‌شود دیگر شکل ارتباطی محض مدّ نظر نیست. اینکه «چه» می‌خواهیم بگوییم بر ما روشن است امّا نکته مهمتر این است که بخواهیم «چگونه» بگوییم. در این مورد زبان از حالت عادی خود خارج می‌شود یعنی ما با انحراف از زبان نرم یا هنجارگریزی یا فرا هنجاری زبان مواجه می‌شویم.» (کوثری لنگری، ۷۷:۱۳۸۹)